Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Książka o cygańskiej poetce Papuszy jest biografią zapisaną w reporterski sposób podobnie jak „Beksińscy” Magdaleny Grzebałkowskiej. Kuźniak przytacza w niej materiały archiwalne, fragmenty pamiętnika Papuszy, jej korespondencję z Jerzym Ficowskim i Julianem Tuwimem.

  Bronisława Wajs - Papusza, czyli lalka urodziła się 17 sierpnia 1908 lub 10 maja 1910 roku. Pochodziła z grupy etnicznej Polska Roma (polscy Romowie nizinni). Sama nauczyła się czytać i pisać. W wieku 16 lat wydano ją za Dionizego Wajsa starszego od niej o 24 lata. Jeździli z taborem po Polsce i dawali koncerty, Dionizy grał na harfie. Czas wojny przetrwali cudem w lasach, chociaż wielu Romów wtedy zginęło. Papusza nie mogła mieć dzieci, przygarnęła po wojnie chłopca i wychowała go z mężem dając mu imię Tarzanek.

  Papusza układała pieśni. Śpiewała je przy ognisku. Tak poznał jej twórczość Jerzy Ficowski. Kazał jej zapisywać te wiersze i pieśni w języku romskim, a potem tłumaczył je na język polski. Doceniono jej twórczość w Warszawie, sam Tuwim pomógł w publikacji tekstów. Papusza zaczęła dostawać wynagrodzenie za swoją twórczość, choć sama nie wierzyła, że jest prawdziwą poetką.

  Po wydaniu przez Ficowskiego książki „Cyganie polscy” w środowisku romskim okrzyknięto Papuszę zdrajczynią kodeksu cygańskiego i wykluczono ze wspólnoty, uważając, że ona zdradziła mu wszystkie tajemnice, o których gadzie czyli obcy nie powinni wiedzieć. Poetka przeżyła strasznie to wykluczenie, popadła w chorobę, przebywała w zakładach psychiatrycznych.

  Ponieważ wydano nakaz przymusowego osiedlenia się Cyganów, rodzina Wajsów zamieszkała w Gorzowie Wielkopolskim.  

"I te ściany takie ciężkie nade mną. A ja cygańska córka, las mi zdrowie daje. Jechałam taborem, to czułam się jak królowa Bona. Do mnie należeli perły rannej rosy. Moje były gwiazdy złote. Dziś co we włosy wplotę?"

  Wykluczona przez swoich braci cygańskich za zdradę, była tak naprawdę największą orędowniczką ich kultury, zwyczajów, życia ludzi wolnych.

 Lesie, ojcze mój – Papusza (1970)
(weszo, dadoro miro)

Lesie, ojcze mój,
czarny ojcze,
ty mnie wychowałeś,
ty mnie porzuciłeś.
Liście twoje drżą
i ja drżę jak one,
ty śpiewasz i ja śpiewam,
śmiejesz się i ja się śmieję.
Ty nie zapomniałeś
i ja cię pamiętam.
O, Boże, dokąd iść?
Co robić, skąd brać
bajki i pieśni?
Do lasu nie chodzę,
rzeki nie spotykam.
Lesie, ojcze mój,
czarny ojcze!

  Papusza zmarła w 1987 roku w Inowrocławiu. Zostały po niej wiersze, nieliczne dokumenty filmowe i radiowe, gdzie opowiada o swojej twórczości. Piękna dusza, tragiczne losy.

  Książka wydana przez Wydawnictwo Czarne. Okładka czarno biała, na niej kobieta zasłaniająca twarz rękami, bijący od niej ból i cierpienie. Przeciwieństwo obrazu kolorowego życia Cyganów. 

  W podobnym tonie małżeństwo Krauze nakręciło film „Papusza”, czarno biały i pokazujący tragiczne losy poetki.